سکته قلبی

سکته قلبی یا «انفارکتوس میوکارد» (Myocardial Infarction) زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از عضله قلب به دلیل انسداد کامل یکی از شریان‌های کرونر قطع شود. اگر این انسداد فوراً برطرف نشود، بافت قلب دچار مرگ سلولی (نکروز) می‌شود که غیرقابل بازگشت است. حیاتی‌ترین اقدام در لحظه شک به سکته، جویدن ۳۰۰ میلی‌گرم قرص آسپرین و تماس فوری با اورژانس ۱۱۵ است؛ هر دقیقه تأخیر به معنای مرگ بخش بیشتری از عضله قلب شماست.

تصور کنید سیستم لوله‌کشی خانه‌تان ناگهان مسدود شود؛ اگر سریع اقدام کنید، فقط یک لوله تعویض می‌شود، اما اگر صبر کنید، کل خانه را آب برمی‌دارد و پی ساختمان می‌پوسد. قلب شما دقیقاً همین وضعیت را دارد. در پزشکی قانونی داریم به نام «زمان طلایی»؛ ۹۰ دقیقه‌ی اول پس از شروع درد سینه، مرز باریک بین بازگشت به زندگی عادی و نارسایی قلبی مادام‌العمر است. در این مقاله، من به عنوان پزشک متخصص، نه تنها علائم کلاسیک و پنهان سکته را برایتان باز می‌کنم، بلکه دقیقاً به شما می‌گویم در آن لحظات دلهره‌آور چه کنید و در بیمارستان چه انتظاری داشته باشید.

سکته قلبی دقیقاً چیست؟ (فراتر از درد سینه)

برخلاف تصور رایج، سکته قلبی یک اتفاق لحظه‌ای نیست، بلکه نقطه اوج یک فرآیند طولانی است که سال‌ها در بدن شما در جریان بوده است. این فرآیند با تشکیل «پلاک‌های آترواسکلروز» (تجمع چربی و کلسیم) در دیواره داخلی عروق کرونر آغاز می‌شود.

در لحظه سکته، این پلاک ناگهان پاره می‌شود. بدن برای ترمیم پارگی، پلاکت‌ها را به آن ناحیه می‌فرستد و یک «لخته خون» تشکیل می‌دهد. این لخته مثل یک سد محکم، مسیر رگ را کاملاً می‌بندد. از این لحظه به بعد، سلول‌های قلبی که از آن رگ تغذیه می‌کردند، دچار کمبود اکسیژن (ایسکمی) می‌شوند. اگر تا ۲۰ دقیقه خون نرسد، مرگ سلولی (نکروز) آغاز می‌شود. تفاوت اصلی سکته قلبی با ایست قلبی در این است که سکته یک مشکل «گردش خون» (لوله‌کشی) است، در حالی که ایست قلبی یک مشکل «الکتریکی» (سیم‌کشی) است که باعث توقف پمپاژ می‌شود؛ هرچند سکته وسیع می‌تواند منجر به ایست قلبی شود.

علائم سکته قلبی؛ از درد دست چپ تا تهوع پنهان

تشخیص سریع علائم، کلید نجات جان بیمار است. علائم سکته همیشه آن‌طور که در فیلم‌ها می‌بینید (گرفتن قفسه سینه و افتادن روی زمین) نیست.

۱. درد قفسه سینه (آنژین صدری): شایع‌ترین علامت، احساس فشار، سنگینی یا مچاله شدن در مرکز قفسه سینه (پشت جناغ) است. بیماران اغلب آن را مثل “نشستن یک فیل روی سینه” توصیف می‌کنند. اگر درد بیش از ۲۰ دقیقه طول بکشد و با استراحت یا قرص زیرزبانی آرام نشود، احتمال سکته بسیار بالاست.

۲. انتشار درد (درد ارجاعی): درد ممکن است به بازوی چپ، گردن، فک پایین، شانه و حتی پشت (بین دو کتف) تیر بکشد. دلیل این امر، اشتراک مسیرهای عصبی قلب و این نواحی در نخاع است که مغز را در تشخیص منبع درد به اشتباه می‌اندازد.

۳. علائم خاموش (هشدار جدی برای زنان و دیابتی‌ها): این بخش بسیار حیاتی است. در افراد دیابتی (به دلیل نوروپاتی و آسیب اعصاب) و در زنان، ممکن است اصلاً درد قفسه سینه وجود نداشته باشد. در عوض، آن‌ها ممکن است علائم زیر را تجربه کنند:

• تنگی نفس ناگهانی بدون فعالیت (Dyspnea).

• تعریق سرد شدید و ناگهانی (دیافورز).

• حالت تهوع، استفراغ یا درد سر دل (که اغلب با سوءهاضمه اشتباه گرفته می‌شود).

• خستگی مفرط و بی‌دلیل.

اگر هر یک از این علائم سکته در زنان یا افراد مسن به صورت ناگهانی ظاهر شد، نباید منتظر درد شدید سینه بمانید.

اقدام فوری در زمان سکته؛ قانون طلایی MONA

اگر خودتان یا اطرافیانتان مشکوک به سکته قلبی شدید، ثانیه‌ها تعیین‌کننده‌اند. پروتکل جهانی نجات شامل مراحل زیر است:

۱. تماس با اورژانس ۱۱۵: اولین و مهم‌ترین کار. تکنسین‌های اورژانس می‌توانند نوار قلب اولیه را بگیرند و درمان را در آمبولانس شروع کنند. هرگز خودتان رانندگی نکنید. ۲. معجزه آسپرین: بلافاصله یک قرص آسپرین ۳۰۰ یا ۳۲۵ میلی‌گرم (یا ۳ عدد آسپرین بچه) را بجوید و قورت دهید. جویدن باعث می‌شود دارو سریع‌تر از طریق مخاط دهان جذب شود. آسپرین با مهار تجمع پلاکت‌ها، از بزرگ‌تر شدن لخته جلوگیری می‌کند. ۳. نیتروگلیسیرین (TNG): اگر بیمار سابقه قلبی دارد و قرص زیرزبانی (پرل) همراه دارد، می‌تواند یک عدد استفاده کند (به شرطی که فشار خونش پایین نباشد و داروهای تقویت جنسی در ۲۴ ساعت گذشته مصرف نکرده باشد). ۴. استراحت مطلق: بیمار باید در وضعیت نیمه‌نشسته قرار گیرد و هیچ فعالیتی نکند تا نیاز قلب به اکسیژن کم شود.

یک هشدار مهم: تکنیک‌هایی مثل «سرفه کردن شدید» (Cough CPR) که در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود، برای بیمار هوشیاری که سکته کرده مضر و خطرناک است و فقط برای موارد خاصی از آریتمی در شرایط کنترل‌شده کاربرد دارد. وقت خود را با این شایعات تلف نکنید و روی کمک‌های اولیه پزشکی صحیح تمرکز کنید.

تشخیص پزشکی؛ نوار قلب و تروپونین

در اورژانس، پزشکان دو ابزار اصلی برای تایید سکته دارند:

• نوار قلب (ECG): نشان می‌دهد که آیا جریان الکتریکی قلب به دلیل مرگ بافت مختل شده است یا خیر. بالا رفتن قطعه ST در نوار قلب (STEMI) نشانه انسداد کامل رگ است که نیاز به بازگشایی اورژانسی دارد. اما توجه کنید که نرمال بودن نوار قلب اولیه، سکته را صددرصد رد نمی‌کند.

• آزمایش تروپونین: تروپونین (Troponin I/T) پروتئینی است که فقط در سلول‌های قلب وجود دارد. وقتی سلول می‌میرد، این پروتئین وارد خون می‌شود. اگر سطح تروپونین خون بالا باشد، یعنی عضله قلب آسیب دیده است. نتایج دقیق این تست معمولاً چند ساعت طول می‌کشد.

برای درک بهتر جزئیات این تست‌ها، می‌توانید مطلب تفسیر نوار قلب را مطالعه کنید.

درمان سکته قلبی؛ آنژیوپلاستی یا داروهای حل‌کننده لخته؟

هدف اصلی درمان، بازگرداندن جریان خون در سریع‌ترین زمان ممکن است. دو روش اصلی وجود دارد:

۱. آنژیوپلاستی اولیه (PPCI): این روش «استاندارد طلایی» درمان است. بیمار به اتاق آنژیوگرافی (Cath Lab) منتقل می‌شود. پزشک از طریق شریان مچ دست یا کشاله ران، لوله‌ای را وارد عروق کرونر کرده و محل انسداد را پیدا می‌کند. سپس با باد کردن یک بالون کوچک، رگ را باز کرده و یک توری فلزی به نام «استنت» (یا همان فنر) در آنجا کار می‌گذارد تا رگ باز بماند. تمام این فرآیند باید در کمتر از ۹۰ دقیقه از زمان ورود بیمار به بیمارستان انجام شود (Door-to-Balloon Time). استنت‌های جدید معمولاً آغشته به دارو هستند تا از تنگی مجدد جلوگیری کنند.

۲. داروهای فیبرینولیتیک (حل‌کننده لخته): اگر بیمارستانی امکانات آنژیوپلاستی نداشته باشد یا انتقال بیمار طول بکشد، از داروهای قوی مثل «استرپتوکیناز» یا «رتپلاز» استفاده می‌شود تا لخته خون را شیمیایی حل کنند. این روش باید در ۳۰ دقیقه اول ورود انجام شود، اما ریسک خونریزی آن بیشتر از آنژیوپلاستی است.

زندگی پس از سکته؛ رژیم غذایی و بازتوانی قلبی

ترخیص از بیمارستان پایان ماجرا نیست، بلکه شروع یک سبک زندگی جدید است. آسیب وارده به عضله قلب (بافت نکروزه) تبدیل به اسکار می‌شود و پمپاژ نمی‌کند، اما بخش‌های سالم باقی‌مانده باید تقویت شوند.

• داروهای چهارگانه: تقریباً تمام بیماران باید ۴ دسته دارو را مصرف کنند: ضدپلاکت‌ها (آسپرین + کلوپیدوگرل/پلاویکس)، استاتین‌ها (برای چربی خون)، بتا-بلاکرها (مانند متوپرولول برای کاهش ضربان) و مهارکننده‌های ACE (برای کنترل فشار). قطع خودسرانه این داروها (به خصوص پلاویکس بعد از فنرگذاری) خطر سکته مجدد و مرگ را به شدت افزایش می‌دهد.

• بازتوانی قلبی: برنامه‌های ورزشی تحت نظارت که معمولاً ۴۸ ساعت بعد از سکته شروع می‌شوند. استراحت مطلق طولانی‌مدت دیگر توصیه نمی‌شود.

• تغذیه: حذف چربی‌های اشباع، کاهش نمک و پیروی از رژیم غذایی بیماران قلبی (مدیترانه‌ای) ضروری است.

• سلامت روان: افسردگی و اضطراب پس از سکته بسیار شایع است و روند بهبودی را کند می‌کند. مشاوره روان‌شناسی بخشی از پروتکل درمان است.

سکته قلبی پایان زندگی نیست؛ با رعایت دستورات دارویی و اصلاح سبک زندگی، بسیاری از بیماران سال‌های طولانی عمر باکیفیتی خواهند داشت.