داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی

درد، قدیمی‌ترین تجربه بشر و شایع‌ترین دلیلی است که بیماران را به داروخانه‌ها می‌کشاند؛ اما ابزاری که اکثر ما برای خاموش کردن این آلارم بدن استفاده می‌کنیم، گروهی از داروها هستند که با وجود در دسترس بودن، می‌توانند به اندازه یک تیغ جراحی خطرناک باشند. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) که شما آن‌ها را با نام‌های تجاری آشنایی مثل ژلوفن، ناپروکسن، دیکلوفناک یا مفنامیک اسید می‌شناسید، صرفاً «مسکن» نیستند؛ آن‌ها مهندسان بیوشیمیایی قدرتمندی هستند که با ورود به جریان خون، مکانیسم‌های التهابی بدن را در سطح مولکولی دستکاری می‌کنند. اگر تصور می‌کنید تفاوت این قرص‌ها فقط در رنگ و قیمت آن‌هاست و می‌توانید برای هر دردی از قفسه داروخانه یک ورق «مسکن قوی» بخرید، باید بدانید که سلامت کلیه، معده و قلب خود را در یک قمار بزرگ قرار داده‌اید. در این راهنمای جامع پزشکی، ما نه تنها به شما می‌گوییم کدام قرص برای کدام درد معجزه می‌کند، بلکه نیمه تاریک این داروها را نیز روشن خواهیم کرد.

مکانیسم مولکولی: چگونه یک قرص درد را می‌فهمد؟

برای درک عملکرد این داروها، باید ابتدا «معمار درد» را بشناسید: آنزیمی به نام سایکلواکسیژناز (COX). زمانی که بافتی در بدن شما آسیب می‌بیند (چه ضربه فیزیکی باشد، چه عفونت دندان)، آنزیم COX فعال شده و ماده‌ای به نام «پروستاگلاندین» تولید می‌کند. پروستاگلاندین‌ها سه پیام‌آور شوم هستند: درد، التهاب (تورم) و تب. داروهای NSAID دقیقاً مانند یک «کلید شکسته» عمل می‌کنند؛ آن‌ها وارد قفل آنزیم COX می‌شوند، آن را مسدود می‌کنند و خط تولید پروستاگلاندین را از کار می‌اندازند. اما نکته ظریف و حیاتی اینجاست که ما دو نوع آنزیم COX داریم:

1. COX-1 (فرشته محافظ): این آنزیم مسئول تولید مخاط محافظ معده و حفظ جریان خون کلیه‌هاست.

   نوشته های مشابه

   • 
     مراقبت‌های دوران بارداری

     1 هفته پیش

2. COX-2 (عامل درد): این آنزیم مسئول ایجاد درد و التهاب است. اکثر مسکن‌های سنتی (مانند ایبوپروفن و ناپروکسن) «غیرانتخابی» هستند؛ یعنی هر دو آنزیم را سرکوب می‌کنند. به همین دلیل است که درد شما ساکت می‌شود (اثر مثبت)، اما همزمان لایه محافظ معده شما نیز از بین می‌رود و خطر زخم معده ایجاد می‌شود (اثر منفی).

کالبدشکافی داروخانه: کدام NSAID برای «نیت» شما مناسب است؟

در نظام دارویی ایران، چندین نوع از این داروها وجود دارد که هر کدام «پروفایل اثر» و شخصیت خاص خود را دارند. بیایید آن‌ها را با نگاهی تخصصی بررسی کنیم:

۱. ایبوپروفن (ژلوفن، ادویل)؛ آچار فرانسه جعبه داروها

ایبوپروفن (Ibuprofen) استاندارد طلایی و پرمصرف‌ترین داروی این خانواده است.

• آنچه پزشک می‌بیند: این دارو تعادل خوبی بین اثربخشی و عوارض دارد. در ایران، فرم کپسول ژلاتینی نرم آن با نام ژلوفن بسیار محبوب است. یک باور غلط رایج وجود دارد که “ژلوفن عوارض گوارشی ندارد”؛ این کاملاً اشتباه است. اگرچه فرم ژله‌ای کمی سریع‌تر جذب می‌شود، اما ماده موثره همان ایبوپروفن است و همان اثر سیستمیک را روی معده دارد.

• بهترین کاربرد: کنترل تب، دردهای خفیف دندان، سردردهای تنشی و دردهای عضلانی ساده.

• دوز ایمن: ۴۰۰ میلی‌گرم هر ۶ تا ۸ ساعت (حداکثر ۳۲۰۰ میلی‌گرم در روز).

۲. ناپروکسن (ژلوپین، ناپروکسن سدیم)؛ دوستدار قلب و دشمن میگرن

ناپروکسن (Naproxen) طولانی‌اثرتر از ایبوپروفن است و نیمه‌عمری حدود ۱۴ ساعت دارد.

• آنچه پزشک می‌بیند: طبق دستورالعمل‌های انجمن قلب آمریکا، ناپروکسن در بین NSAIDهای سنتی، ایمن‌ترین گزینه برای بیماران قلبی-عروقی است (هرچند خطر صفر نیست). راحتی مصرف آن (دو بار در روز) باعث می‌شود بیماران بهتر با درمان همراهی کنند.

• بهترین کاربرد: دردهای مزمن مانند دیسک کمر، میگرن (به‌ویژه پیشگیری از حملات) و دردهای شدید قاعدگی.

۳. دیکلوفناک (ولترن، آلفن)؛ قدرت بالا با ریسک بالا

دیکلوفناک (Diclofenac) یکی از قوی‌ترین ضدالتهاب‌هاست که نفوذ بالایی به مایع مفصلی دارد.

• آنچه پزشک می‌بیند: این دارو شمشیر دو لبه است. قدرت ضددرد آن فوق‌العاده است، اما پتانسیل بالایی برای افزایش آنزیم‌های کبدی و بالا بردن فشار خون دارد. در ایران، استفاده از شیاف دیکلوفناک برای کنترل دردهای شدید (مثل قولنج کلیوی) بسیار رایج و مؤثر است، زیرا از سیستم گوارش فوقانی عبور نمی‌کند (هرچند جذب سیستمیک همچنان روی کلیه اثر دارد).

• بهترین کاربرد: حمله حاد سنگ کلیه، دردهای شدید آرتروز و کمردردهای فلج‌کننده.

۴. سلکوکسیب (سلبرکس)؛ تک‌تیرانداز هوشمند

سلکوکسیب (Celecoxib) نسل جدید و مهندسی‌شده NSAIDهاست (مهارکننده اختصاصی COX-2).

• آنچه پزشک می‌بیند: این دارو هوشمندانه طراحی شده تا فقط آنزیم درد (COX-2) را مهار کند و کاری به آنزیم محافظ معده (COX-1) نداشته باشد. بنابراین، گزینه اول برای بیمارانی است که سابقه زخم معده یا مشکلات گوارشی دارند. اما هشدار: دوزهای بالای آن ممکن است ریسک ترومبوز (لخته خون) را افزایش دهد.

• نکته حیاتی: اگر به داروهای گروه «سولفونامید» (مثل کوتریموکسازول) حساسیت دارید، مصرف سلکوکسیب ممنوع است.

۵. مفنامیک اسید (پوستان)؛ متخصص دردهای زنانه

مفنامیک اسید (Mefenamic Acid) اگرچه قدرت ضدالتهابی کمتری دارد، اما ویژگی منحصربه‌فردی دارد.

• آنچه پزشک می‌بیند: این دارو علاوه بر مهار تولید پروستاگلاندین، گیرنده‌های درد را نیز بلوکه می‌کند. این مکانیسم دوگانه آن را برای دردهای اسپاسمی بسیار مؤثر می‌کند.

• بهترین کاربرد: تسکین دندان‌درد خفیف و به‌طور تخصصی درمان دیسمنوره (دردهای قاعدگی) و کاهش حجم خونریزی ماهانه.

۶. کتورولاک (ترادول)؛ قدرتی معادل مخدرها

کتورولاک (Ketorolac) قوی‌ترین سلاح در زرادخانه NSAIDهاست که معمولاً در بیمارستان‌ها استفاده می‌شود.

• آنچه پزشک می‌بیند: قدرت ضددردی ۳۰ میلی‌گرم کتورولاک با ۱۲ میلی‌گرم مرفین برابری می‌کند، اما بدون ایجاد خواب‌آلودگی یا وابستگی. اما یک قانون طلایی و تخلف‌ناپذیر وجود دارد: مصرف این دارو (چه خوراکی، چه تزریقی) نباید هرگز بیش از ۵ روز ادامه یابد. خطر نارسایی حاد کلیه و خونریزی شدید معده با کتورولاک بسیار بالاست.

• بهترین کاربرد: فقط برای دردهای بسیار شدید و ناگهانی (مثل بعد از جراحی یا سنگ کلیه مقاوم).

عوارض جانبی سیستمیک: تاوانی که بدنتان می‌دهد

مصرف بی‌رویه این داروها بی‌هزینه نیست. سالانه هزاران ایرانی به دلیل عوارض ناشی از خوددرمانی با مسکن‌ها در بخش‌های گوارش و نفرولوژی بستری می‌شوند.

1. بحران گوارشی: شایع‌ترین عارضه، سوءهاضمه، سوزش سر دل و در موارد پیشرفته، زخم پپتیک و خونریزی معده (که با مدفوع قیری‌رنگ مشخص می‌شود) است. مصرف همزمان کورتون‌ها با این داروها، خطر زخم را تا ۴ برابر افزایش می‌دهد.

2. تخریب خاموش کلیه: NSAIDها با تنگ کردن عروق ورودی به کلیه، خونرسانی به این بافت حیاتی را کم می‌کنند. در افراد مسن، کسانی که کم‌آبی بدن دارند یا داروهای فشار خون مصرف می‌کنند، این مکانیسم می‌تواند منجر به نارسایی حاد کلیه و حتی نیاز به دیالیز شود.

3. تله قلبی: به استثنای آسپرین (در دوز پایین)، تمام NSAIDها می‌توانند باعث احتباس آب و نمک شده، فشار خون را بالا ببرند و ریسک سکته قلبی را در بیماران مستعد افزایش دهند.

4. شوک تنفسی: حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بیماران مبتلا به آسم، به NSAIDها حساسیت دارند و با مصرف یک قرص ساده، دچار حمله شدید تنگی نفس (برونکواسپاسم) می‌شوند.

تداخلات دارویی مرگبار: چه چیزهایی را با هم نخوریم؟

اگر داروهای زیر را مصرف می‌کنید، مصرف خودسرانه مسکن‌ها حکم بازی با ضامن نارنجک را دارد:

• وارفارین و رقیق‌کننده‌ها: ترکیب NSAID با وارفارین، خطر خونریزی داخلی (مغزی یا گوارشی) را به شدت افزایش می‌دهد.

• داروهای فشار خون (لوزارتان، کاپتوپریل): مسکن‌ها اثر محافظتی این داروها را خنثی کرده و همزمان کلیه را تحت فشار مضاعف قرار می‌دهند.

• لیتیوم: NSAIDها مانع دفع لیتیوم از کلیه شده و سطح آن را در خون به حد سمی می‌رسانند.

• آسپرین (پوسته قلبی): اگر برای پیشگیری از سکته آسپرین مصرف می‌کنید، خوردن ایبوپروفن قبل از آسپرین، اثر محافظتی آن روی قلب را خنثی می‌کند. (قانون فاصله زمانی: ایبوپروفن را ۲ ساعت بعد از آسپرین بخورید).

راهنمای تصمیم‌گیری سریع (Decision Matrix)