عروق کرونر

عروق کرونر (Coronary Arteries)، شبکه حیاتی خونرسانی به خودِ عضله قلب هستند. برخلاف تصور رایج که قلب از خونی که پمپاژ می‌کند تغذیه می‌کند، این عضو حیاتی تنها از طریق دو شریان اصلی به نام‌های «کرونر راست» (RCA) و «کرونر چپ» (LCA) که درست از ابتدای آئورت جدا می‌شوند، اکسیژن دریافت می‌کند. نام «کرونر» از کلمه لاتین به معنای «تاج» گرفته شده است، زیرا این رگ‌ها مانند یک تاج دورتادور قلب را احاطه کرده‌اند. هرگونه اختلال در جریان خون این لوله‌های ۳ تا ۵ میلی‌متری، مستقیماً منجر به ایسکمی (کمبود اکسیژن) و نهایتاً سکته قلبی می‌شود.

شاید شنیده باشید که «رگ اصلی قلب گرفته است»؛ اما کدام رگ؟ دانستن تفاوت این رگ‌ها مرگ و زندگی را تعیین می‌کند. گرفتگی در شریان نزولی چپ (LAD) به قدری خطرناک است که در اصطلاح پزشکی به آن «بیوه‌کننده» (Widow Maker) می‌گویند. در این مقاله جامع، ما آناتومی دقیق این مسیرهای حیاتی را بررسی می‌کنیم، می‌فهمیم چرا و چگونه مسدود می‌شوند و در اتاق عمل، پزشکان چگونه تصمیم می‌گیرند که برای شما «فنر» بگذارند یا «عمل باز» انجام دهند.

عروق کرونر چیست؟ (آناتومی شریان‌های حیاتی قلب)

برای درک بیماری‌های قلبی، ابتدا باید نقشه زمین را بشناسیم. سیستم کرونری شامل دو اتوبان اصلی است که از «سینوس‌های والسالوا» در ابتدای شریان آئورت منشأ می‌گیرند. نکته بسیار ظریف و حیاتی این است که خونرسانی به عضله قلب (میوکارد) بر خلاف تمام اعضای دیگر بدن، در مرحله «دیاستول» (زمانی که قلب در حال استراحت است) انجام می‌شود. به همین دلیل است که وقتی ضربان قلب خیلی بالا می‌رود، زمان استراحت کم شده و قلب دچار کمبود اکسیژن می‌شود.

شاه‌رگ مرگ‌آفرین (LAD) و سایر انشعابات

۱. شریان اصلی چپ (Left Main): این تنه قطور پس از مسافت کوتاهی به دو شاخه بسیار مهم تقسیم می‌شود: * شریان نزولی قدامی چپ (LAD): مهم‌ترین رگ قلب. این شریان روی دیواره جلویی قلب حرکت می‌کند و به دیواره قدامی و بخش اعظم بطن چپ قلب (که موتور اصلی پمپاژ خون به بدن است) خون می‌رساند. گرفتگی این رگ خطرناک‌ترین نوع بیماری کرونری است. * شریان چرخشی (LCX): این رگ به سمت چپ و پشت قلب می‌چرخد و دیواره جانبی و خلفی بطن چپ را تغذیه می‌کند.

۲. شریان کرونر راست (RCA): این رگ به سمت راست و پایین قلب می‌رود و وظیفه خونرسانی به بطن راست و قسمت تحتانی قلب را دارد. اهمیت ویژه RCA در این است که در اکثر افراد، «گره‌های الکتریکی قلب» (که ضربان‌ساز هستند) را تغذیه می‌کند. به همین دلیل، گرفتگی این رگ اغلب با افت شدید ضربان قلب (برادیکاردی) همراه است.

نکته تخصصی (Dominance): در ۸۵٪ افراد، شریان تغذیه‌کننده زیر قلب (PDA) از رگ راست جدا می‌شود (راست‌غالب). اما در حدود ۱۰-۱۵٪ افراد، این رگ از سمت چپ می‌آید (چپ‌غالب) که در این حالت، اهمیت سیستم چپ دوچندان می‌شود. برای آشنایی بیشتر با ساختار کلی، مطلب آناتومی قلب را ببینید.

چرا رگ‌های قلب می‌گیرند؟ (فرآیند آترواسکلروز)

گرفتگی عروق کرونر (CAD) یک اتفاق یک‌شبه نیست؛ بلکه پروسه‌ای است که از کودکی آغاز می‌شود. این بیماری ناشی از رسوب کلسترول بد (LDL) در زیر لایه داخلی رگ (اندوتلیوم) است.

تصور کنید لوله‌های آب خانه به مرور زمان رسوب بگیرند. در رگ‌های قلب، این رسوب شامل چربی، سلول‌های التهابی و کلسیم است که تشکیل توده‌ای به نام «پلاک آتروم» را می‌دهند. این پلاک دو کار می‌کند: ۱. تنگی مجرا: فضای عبور خون را کم می‌کند (مثل فشار دادن شلنگ آب) که باعث درد سینه هنگام فعالیت می‌شود. ۲. پارگی ناگهانی: خطرناک‌ترین سناریو. پلاک‌های چربی نرم ممکن است ناگهان پاره شوند. بدن برای ترمیم پارگی، روی آن لخته خون ایجاد می‌کند و این لخته رگ را «کاملاً» می‌بندد. این همان لحظه وقوع سکته قلبی است. برخلاف تصور، پلاک‌های کوچک و نرم (ناپایدار) بیشتر از پلاک‌های سفت و قدیمی باعث سکته می‌شوند. مدیریت چربی خون بالا نقش کلیدی در پیشگیری از این فرآیند دارد.

تشخیص گرفتگی عروق؛ سی‌تی آنژیو یا آنژیوگرافی؟

وقتی بیمار با علائم مشکوک مراجعه می‌کند، پزشک باید بداند داخل این لوله‌های ۳ میلی‌متری چه خبر است. دو راه اصلی وجود دارد:

۱. سی‌تی آنژیوگرافی (CT Angiography): این یک روش تصویربرداری (اسکن) است. ماده حاجب تزریق می‌شود و دستگاه سی‌تی‌اسکن تصویر رگ‌ها را می‌سازد.

• مزیت: بدون نیاز به بستری و ورود سیم به بدن (غیرتهاجمی).

• کاربرد: برای «غربالگری» و رد کردن بیماری در افراد کم‌خطر.

• محدودیت: اگر رگ‌ها رسوب کلسیم زیادی داشته باشند (کلسیم اسکور بالا)، تصویر دقیق نیست. همچنین امکان درمان همزمان ندارد.

۲. آنژیوگرافی کرونر (Coronary Angiography): استاندارد طلایی تشخیص است. پزشک یک لوله باریک (کاتتر) را از مچ دست یا کشاله ران وارد کرده و مستقیماً داخل دهانه رگ‌های قلب ماده رنگی تزریق می‌کند.

• مزیت: دقت ۱۰۰٪. اگر تنگی دیده شود، پزشک می‌تواند در همان لحظه با بالون و استنت آن را باز کند.

• کاربرد: برای بیمارانی که علائم شدید دارند یا نوار قلبشان تغییر کرده است. اگر نگران این پروسه هستید، مقاله عوارض آنژیوگرافی می‌تواند نگرانی شما را برطرف کند.

دردهای قلبی بدون گرفتگی (اسپاسم و میکرواسکولار)

همیشه درد سینه مساوی با گرفتگی رگ‌های اصلی نیست. گاهی اوقات در آنژیوگرافی، رگ‌های اصلی (LAD, RCA, LCX) کاملاً باز هستند، اما بیمار درد شدید دارد.

• آنژین پرینزمتال (اسپاسم): رگ سالم است اما عضلات دیواره رگ ناگهان منقبض می‌شوند (اسپاسم) و خون قطع می‌شود. این درد معمولاً در نیمه‌شب یا صبح زود و در حالت استراحت رخ می‌دهد و به قرص زیرزبانی خوب جواب می‌دهد.

• بیماری عروق ریز (Microvascular): رگ‌های اصلی باز هستند اما شاخه‌های مویی و بسیار ریز داخل عضله قلب گرفته‌اند. این وضعیت در زنان و بیماران دیابتی بسیار شایع است و اغلب تشخیص داده نمی‌شود. برای تفکیک این دردها، مطالعه مطلب درد قفسه سینه عصبی مفید است.

باز کردن عروق کرونر؛ استنت (فنر) یا عمل باز؟

پس از تشخیص تنگی، سوال بزرگ این است: کدام روش درمان بهتر است؟ این تصمیم بر اساس «نمره سینتکس» (Syntax Score) که پیچیدگی درگیری عروق را می‌سنجد، گرفته می‌شود:

۱. آنژیوپلاستی (PCI) و استنت: اگر تنگی در یک یا دو رگ باشد و محل آن پیچیده نباشد، پزشک در همان جلسه آنژیوگرافی، با استفاده از بالون رگ را باز کرده و یک توری فلزی ظریف (استنت) را در محل تعبیه می‌کند. استنت‌های امروزی (DES) آغشته به دارو هستند تا از تنگی مجدد جلوگیری کنند. بیمار معمولاً روز بعد مرخص می‌شود.

۲. جراحی بای‌پس عروق کرونر (CABG): اگر تنگی‌ها متعدد باشند (سه رگ اصلی)، یا تنه اصلی (Left Main) درگیر باشد، یا بیمار دیابت پیشرفته داشته باشد، استنت‌گذاری خطرناک یا کم‌اثر است. در این حالت جراح قلب، با استفاده از رگ پای بیمار (صافن) یا رگ پشت سینه (LIMA)، مسیری فرعی برای خون ایجاد می‌کند تا خون گرفتگی را «دور بزند». اگرچه این یک عمل سنگین است، اما نتایج آن در طولانی‌مدت برای بیماران دیابتی و پرخطر بهتر از فنر است. برای آگاهی از دوران نقاهت، راهنمای مراقبت بعد از بای‌پس معده را مطالعه کنید.

در نهایت، چه فنر بگذارید و چه عمل باز کنید، این‌ها تنها «درمان مکانیکی» تنگی هستند. بیماری زمینه‌ای (آترواسکلروز) همچنان با شماست و تنها با تغییر سبک زندگی، ترک سیگار و مصرف مداوم داروها قابل کنترل است.