استامینوفن

استامینوفن (با نام ژنریک بین‌المللی Paracetamol)، نخستین خط دفاعی پزشکی مدرن در برابر «درد» و «تب» است که برخلاف تصور عموم، یک داروی کاملاً بی‌خطر نیست. اگر به دنبال پاسخ سریع هستید: استامینوفن ایمن‌ترین مسکن موجود است، مشروط بر اینکه بزرگسالان هرگز بیش از ۴ گرم (۸ قرص ۵۰۰ میلی‌گرم) در ۲۴ ساعت مصرف نکنند و برای کودکان، دوز دقیقاً بر اساس وزن (۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم) محاسبه شود. عبور از این مرز باریک، کبد را وارد فاز تخریب غیرقابل برگشت می‌کند.

استامینوفن چیست و چگونه درد را خاموش می‌کند؟ (مکانیسم اثر)

برخلاف خانواده ایبوپروفن و آسپرین که التهاب را در بافت‌های بدن (مثل زانو یا گلو) سرکوب می‌کنند، استامینوفن یک «تک‌تیرانداز مغزی» است. این دارو با فرمول شیمیایی C8​H9​NO2​، مستقیماً روی سیستم عصبی مرکزی (CNS) اثر می‌گذارد.

• مکانیسم ضد درد: با مهار آنزیم‌های سیکلوکسیژناز (به‌ویژه واریانت‌های COX-3 در مغز)، جلوی سنتز پروستاگلاندین‌ها (پیام‌رسان‌های درد) را در نخاع و مغز می‌گیرد.

  نوشته های مشابه

  • 
    مراقبت‌های دوران بارداری

    1 هفته پیش

• مکانیسم ضد تب: با اثر بر مرکز تنظیم دمای بدن در هیپوتالاموس، باعث گشادی عروق محیطی و تعریق می‌شود که نتیجه آن کاهش حرارت بدن است.

نکته کلیدی: چون استامینوفن التهاب محیطی را مهار نمی‌کند، برای دردهای ناشی از تورم شدید (مثل روماتیسم حاد) اثر کمتری نسبت به ژلوفن یا ناپروکسن دارد، اما در عوض، هیچ آسیبی به معده نمی‌رساند و خطر خونریزی گوارشی ندارد.

اشکال دارویی رایج در ایران و کاربرد هر کدام

در نظام دارویی ایران، استامینوفن در اشکال متنوعی توسط شرکت‌هایی نظیر عبیدی، دانا و اکسیر تولید می‌شود. شناخت تفاوت این‌ها حیاتی است:

1. قرص خوراکی (Tablet): در دوزهای ۳۲۵ میلی‌گرم (معمول)، ۵۰۰ میلی‌گرم (دوز بالا) و ترکیبی با کدئین یا کافئین موجود است. فرم‌های کدئین‌دار اثر ضددرد قوی‌تری دارند اما ریسک وابستگی و یبوست را افزایش می‌دهند.

2. شربت و قطره (Syrup & Drops): مخصوص اطفال. هشدار حیاتی: غلظت قطره (معمولاً ۱۰۰ میلی‌گرم در میلی‌لیتر) تقریباً دو برابر شربت است. هرگز پیمانه شربت را با قطره‌چکان جایگزین نکنید.

3. شیاف (Suppository): در دوزهای ۱۲۵ (اطفال) و ۳۲۵ (بالغین). بهترین گزینه برای زمانی که بیمار تهوع دارد یا کودک دارو را بالا می‌آورد. جذب شیاف کمی متغیرتر از فرم خوراکی است.

4. آمپول آپوتل (Apotel): نام تجاری فرم تزریقی استامینوفن (۱ گرم در ۱۰۰ سی‌سی) است که در بیمارستان‌ها برای کاهش سریع تب شدید و درد پس از جراحی استفاده می‌شود.

دوزاژ ایمن و مرز مرگبار (اولویت با عدد و رقم)

استامینوفن دارویی است که “پنجره درمانی” باریکی دارد؛ یعنی فاصله بین دوز درمانگر و دوز کشنده کم است.

۱. دوز بزرگسالان

• معمول: ۳۲۵ تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم هر ۴ تا ۶ ساعت.

• سقف مطلق: حداکثر ۴۰۰۰ میلی‌گرم (۴ گرم) در ۲۴ ساعت. این یعنی نهایتاً ۸ عدد قرص ۵۰۰ میلی‌گرم.

• هشدار: اگر از داروهای سرماخوردگی (Cold Stop، Adult Cold) استفاده می‌کنید، بدانید آن‌ها هم حاوی استامینوفن هستند. مصرف همزمان قرص ساده و قرص سرماخوردگی، شایع‌ترین علت اوردوز ناخواسته است.

۲. دوز اطفال (قانون وزن)

هرگز به سن کودک اعتماد نکنید؛ وزن معیار است.

• فرمول: ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن ($10-15mg/kg$).

• تکرار: هر ۴ تا ۶ ساعت (حداکثر ۵ بار در شبانه‌روز).

• مثال: برای یک کودک ۱۰ کیلوگرمی، دوز مجاز در هر وعده ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم است (تقریباً ۵ سی‌سی شربت یا ۱ شیاف ۱۲۵ کودکان).

کبد در خطر: مکانیزم سمیت و متابولیت NAPQI

چرا مصرف زیاد این دارو خطرناک است؟ وقتی استامینوفن وارد بدن می‌شود، کبد ۹۵٪ آن را به مواد بی‌خطر تبدیل و دفع می‌کند. اما حدود ۵٪ آن توسط آنزیم‌های سیتوکروم P450 به یک ماده سمی و واکنش‌پذیر به نام NAPQI تبدیل می‌شود.

در حالت عادی، کبد با استفاده از ذخایر «گلوتاتیون» این سم را خنثی می‌کند. اما در دو حالت فاجعه رخ می‌دهد:

1. اوردوز (Overdose): حجم NAPQI آنقدر زیاد می‌شود که ذخایر گلوتاتیون تمام شده و سم مستقیماً به سلول‌های کبدی حمله کرده و باعث نکروز (مرگ بافت) و نارسایی کبد می‌شود.

2. مصرف الکل: الکل هم ذخایر گلوتاتیون را کم می‌کند و هم تولید NAPQI را افزایش می‌دهد. ترکیب “الکل + استامینوفن” حتی در دوزهای معمولی هم می‌تواند کشنده باشد.

نکته حیاتی: پادزهر مسمومیت با استامینوفن، داروی N-acetylcysteine (NAC) است که باید در ساعات اولیه در بیمارستان تزریق شود تا سطح گلوتاتیون را بازیابی کند.

تداخلات دارویی و موارد احتیاط

قبل از مصرف، لیست داروهای خود را چک کنید. استامینوفن با وجود ایمنی بالا، با برخی موجودیت‌های بیولوژیک و شیمیایی سر ناسازگاری دارد:

• وارفارین (Warfarin): مصرف مداوم و دوز بالای استامینوفن می‌تواند اثر رقیق‌کنندگی وارفارین را افزایش دهد و خطر خونریزی (افزایش INR) را بالا ببرد. مصرف گاه‌به‌گاه مشکلی ندارد.

• داروهای ضدتشنج: کاربامازپین و فنی‌توئین متابولیسم کبدی را تغییر داده و ریسک سمیت استامینوفن را بالا می‌برند.

• بیماران فاویسم (G6PD): اگرچه استامینوفن در دوزهای درمانی برای فاویسم ایمن است، اما مصرف دوزهای بسیار بالا ممکن است باعث همولیز خفیف شود.

استامینوفن در بارداری و شیردهی: آیا واقعاً ایمن است؟

استامینوفن تنها مسکنی است که در تمام مراحل بارداری (سه ماهه اول تا سوم) مجاز در نظر گرفته می‌شود (رده B). با این حال، مطالعات جدید (DEEP Research) نشان می‌دهد که مصرف طولانی‌مدت و مداوم در دوران بارداری ممکن است ارتباط‌های ضعیفی با اختلالات بیش‌فعالی (ADHD) در کودک داشته باشد.

• استراتژی پزشک: اگر باردار هستید، استامینوفن را برای “کمترین زمان ممکن” و با “کمترین دوز موثر” مصرف کنید. از مصرف خودسرانه ایبوپروفن و ناپروکسن در بارداری (به‌ویژه سه ماهه سوم) اکیداً خودداری کنید.

• شیردهی: این دارو وارد شیر مادر می‌شود اما مقدار آن بسیار ناچیز است و انجمن متخصصان اطفال آمریکا (AAP) آن را برای دوران شیردهی ایمن می‌داند.

سوالات متداول بیماران (Micro Context)

• آیا استامینوفن خواب‌آور است؟ خیر، خودِ مولکول استامینوفن خواب‌آور نیست. اگر خواب‌آلود شدید، احتمالاً قرص مصرفی شما حاوی “کدئین” یا آنتی‌هیستامین (در قرص‌های سرماخوردگی) بوده است.

• تفاوت استامینوفن و بروفن چیست؟ استامینوفن تب‌بر و ضددرد است اما ضدالتهاب نیست و معده را اذیت نمی‌کند. بروفن ضدالتهاب قوی است اما برای معده، کلیه و بیماران قلبی ریسک دارد.

• شیاف زودتر اثر می‌کند یا قرص؟ معمولاً قرص حل‌شونده سریع‌تر جذب می‌شود، اما شیاف اثر طولانی‌تری دارد و زمانی که بیمار استفراغ می‌کند تنها راه چاره است.